DiversityPolitics

De Gouden Kooi

By Wednesday 26 May 2010 No Comments

De televisieprogramma’s van Endemol gaan model staan voor de politiek. Conflicten op het Binnenhof lijken op de ruzies in De Gouden Kooi met deelnemers die constant aan het vechten zijn en waar geen staakt-het-vuren meer mogelijk is.

November 1999 was mijn eerste maand in Nederland. In mijn kamertje in het asielzoekerscentrum van Zwolle keek ik verbaasd naar de eerste serie van het beruchte tv-programma Big Brother. Ik verstond er niks van, ik sprak nog geen Nederlands, maar ik was erg nieuwsgierig naar het programma dat de bewakers van het centrum bekeken. Een van de oudere bewoners maakte verbaasde grappen over de bewakers die naar
een herhaling van hun eigen werk keken. Wij zagen Big Brother in ons eigen Big Brother-huis. Ik vroeg me af hoe een programma zo populair kon zijn met alleen maar deelnemers uit het gewone publiek. Ze hoefden niks speciaals te kunnen of te doen. Alleen de eliminatierondes zorgden voor spanning.

Toen ik uit het asielzoekerscentrum weg kon, werd ik geacht deel te nemen aan een samenleving die voor mij even nieuw was als Big Brother. Gaandeweg heb ik zowel deze samenleving als de wereld van Big Brother en De Gouden Kooi beter leren kennen. Ik zou hier de vraag willen stellen: wat als we deze programma’s zien als een metafoor voor de Nederlandse gemeenschap?

Big Brother was een revolutionair tv-programma, omdat het als een van de eerste een einde maakte aan het onderscheid tussen privé en publiek. De privésfeer werd een onderdeel van het publieke domein. De kijkers konden zich herkennen in en identificeren met de deelnemers, en konden voor het eerst ook direct participeren door te stemmen en ongewenste kandidaten uit te sluiten.

Het concept van Big Brother werd in 1997 bedacht tijdens een brainstormsessie bij Endemol-producties en heette toen nog De Gouden Kooi. Endemol is een van de grootste internationale televisieproducenten. Het bedrijf produceert reality-tv-formats voor de Nederlandse en de buitenlandse televisie. Momenteel is Endemol eigendom van John de Mol en Mediaset, een Italiaans conglomeraat gesticht door Silvio Berlusconi en
beheerd door zijn familie via Fininvest. Meer dan 75 procent van de tv-programma’s in Nederland wordt door de denktank van Endemol bedacht en door Endemol geproduceerd. Naast de entertainment-, spel- en talkshows en talentenjachten bedenkt Endemol programma’s die tot doel hebben de burger te helpen met de dagelijkse lusten en lasten.

Hulp krijg je door je problemen publiekelijk te delen. Vanaf het opknappen, kopen en verkopen van je huis (Extreme Makeover Home Edition) tot communiceren met je dode vader of partner (Char), 40 kilo afvallen (SOS Sonja), ‘sorry’ zeggen tegen je geliefde (All you need is Love) en de complete teleurstelling in het rechtelijke systeem botvieren (Das je goed recht, Peter R. de Vries).

Het originele idee van De Gouden Kooi, dat eruit bestond deelnemers voor onbepaalde tijd in een huis op te sluiten met de opdracht elkaar weg te pesten, werd indertijd van tafel geveegd wegens ethische bezwaren. In 1999 werd het concept opnieuw uit de kast gehaald en als mildere variant geproduceerd onder de naam Big Brother. Totdat in 2006 het originele idee alsnog werd gepresenteerd met extreme toevoegingen: de bewoners
werden voor onbepaalde tijd in een luxe villa opgesloten met de opdracht elkaar het huis uit te pesten; degene die het het langste uithoudt wint de villa plus veel geld; degene die voor het eerste jaar voorbij is weg wil, is 10.000 euro borg kwijt.
In Big Brother kregen de onderlinge relaties tussen de bewoners het karakter van een gezinsverband met moeder Karin aan het hoofd. Rare en incorrecte acties werden bestraft door het publiek dat uit de toon vallende kandidaten wegstemde en zo een zekere harmonie in het huis bewaarde. Ondanks de veel gehoorde kritiek dat het Big Brother ontbrak aan een verhaal of een morele boodschap, waren er af en toe op zijn minst
bepaalde discussies in het huis over ethische kwesties (bijvoorbeeld een discussie over dierenleed). Wellicht dat de aanwezigheid van de camera’s de bewoners nog tot zo’n discussie aanzette.

In De Gouden Kooi blijkt het publiek andere wensen te hebben. Na zeven jaar de dagelijkse, saaie rituelen van de bewoners van Big Brother geobserveerd te hebben is er behoefte aan meer spanning en conflict. De enorme populariteit van Big Brother zouden we kunnen zien als de expressie van een breed gedeelde behoefte van het publiek aan een overzichtelijke, coherente en voorspelbare samenleving die niet verstoord wordt door
onbegrijpelijke ‘anderen’ of door irrationele conflicten en uitbarstingen; waar buitenstaanders ten opzichte van de normale orde er genadeloos uitgeknikkerd worden en waar consensus en harmonie heersen over tegenstellingen en conflict. Het is het model van een samenleving die niet reëel is en misschien valt het Big Brother-gevoel dan ook wel te kenschetsen als het verlangen naar een ideale gemeenschap.

De Gouden Kooi daarentegen vertegenwoordigt de hedendaagse samenleving met haar behoefte aan extremiteit, conflicten, uitsluiting, kwetsen en het zich afkeren van anderen als noodzakelijke norm van overleven.

Hoe het conflict tot stand komt is irrelevant. Op YouTube stond het filmpje waarin ‘Terror Jaap’ (een van de bewoners in de villa, die Terror Jaap genoemd werd vanwege zijn regelmatige terreuracties tegenover zijn medespelers) bekent dat hij zijn villagenoten terroriseert in opdracht van de redactie van het programma. De redactie liet dit stukje niet op tv komen en ontkende de beschuldiging. Je zou denken dat het publiek zich in de
maling genomen zou voelen, maar de kijkcijfers bleven hoog. Of Jaap de waarheid sprak of niet, is niet van belang, het belangrijkste is dat iedereen geniet van de banaliteit, de dagelijkse ruzies en terreuracties. Echt of in scène gezet, dat is niet waar het om gaat.

Terror Jaap werd door het publiek beloond en won op 22 mei 2008 de finale van De Gouden Kooi. Met de prijs in handen gaf hij toe de helft van zijn geld niet aan een goed doel te geven, zoals hij had beloofd tijdens de finaleavond. Deze leugen bleef voor hem zonder consequenties. John de Mol zei later in een persconferentie dat hij de winnaar het geld gunde, de misleiding over het goede doel negerend. Dezelfde John de Mol blijkt
een paar maanden later een van de geheime financiers van Rita Verdonk en haar nieuwe beweging Trots op Nederland. Met zijn persoon kruisen de werelden van reality-tv en populistische politiek elkaar.

Maar deze werelden kruisen elkaar niet alleen, ze beïnvloeden elkaar, lopen parallel en versmelten soms zelfs. Voor een illustratie van de vervaagde grens tussen politiek en entertainment, hoeven we niet ver te zoeken. Jan Peter Balkenende was als demissionair premier tijdens de vorige Kamerverkiezingen te zien als gastpresentator bij RTL Boulevard (het roddelorakel van Hilversum). De breuk tussen Jan Smit en Yolante, liefdeskoppel uit de entertainmentindustrie, bracht Balkenende er vervolgens toe om in een persconferentie over de financiële crisis zijn teleurstelling en medeleven te uiten.
In het bijzonder populisten hebben een relatie met de televisiecultuur. Een vergelijking tussen de promotievideo van Trots op Nederland en het introfilmpje van de tv-show Ik Hou van Holland beeldt de verhouding het beste uit: ze zijn vrijwel identiek. Op dezelfde moment komen molens in beeld, een man van een beveiligingsbedrijf en mensen die zeggen: ‘Ik hou van Holland, omdat…’ of ‘Ik ben trots op Nederland, omdat…’. Op dezelfde momenten verschijnen de logo’s van Rita Verdonks Trots op Nederland of Linda de Mols Ik hou van Holland.

Ik Hou van Holland is een zeer populaire spelshow – bedacht en geproduceerd door Endemol – waarin twee teams van Bekende Nederlanders elkaar proberen te verslaan door meer authentiek Nederlands te zijn. Ik Hou van Holland scoort wekelijks meer dan 1,4 miljoen kijkers en dat betekent dat het op een tweede plaats komt na het nos-journaal in de lijst van de meeste bekeken tv-programma’s. Het aanwezige publiek in de studio gaat gekleed in de nationale kleuren en zingt oer-Hollandse liedjes. De vragen in de show zijn gebaseerd op de Hollandse identiteit en tradities en refereren indirect naar de officiële inburgeringstoets die Rita Verdonk introduceerde tijdens haar ministerschap. Zo wordt de inburgeringstoets een gereedschap voor het Nederlandse publiek om het eigen Nederlanderschap mee vast te stellen.

De promotiefilms van Verdonk en Wilders die uitgezonden worden tijdens de zendtijd voor politieke partijen roepen door de duidelijke keuze voor nostalgische en clichématige beelden van Nederland net als Big Brother het heimwee en het collectieve verlangen op naar een monoculturele maatschappij die er niet meer is en misschien nooit is geweest. Kunnen we De Gouden Kooi misschien als model zien voor de hedendaagse politiek?

Zien we in het programma niet dezelfde omgangsvormen terug? Wat in de jaren negentig nog werd beschouwd als incorrect, racistisch en discriminerend, mag nu wel gezegd worden. Sterker nog: wie in het openbaar redelijke kritiek probeert te leveren op extreme uitlatingen wordt – onder de noemer van de nieuwe politieke correctheid – weggezet als een tegenstander van de vrijheid van meningsuiting.

Het discours van Janmaat verschilt niet veel van dat van Wilders, maar de perceptie is inmiddels radicaal anders. Waar de receptuur van Wilders en die van De Gouden Kooi overeenkomen, is dat juist het conflict de norm en garantie is voor succes. Conflicten op het Binnenhof lijken op de ruzies in De Gouden Kooi met deelnemers die constant aan het vechten zijn en waar geen staakthet- vuren meer plaatsvindt. De populistische partijen zorgen voor een continue stroom van conflicten die gretig geconsumeerd worden door een journalistenbataillon dat elke beweging op de voet volgt.

De hype rond Fitna, de rel rond Wilders in Groot-Brittannië, de exit van Wilders bij het crisisdebat, de gekte rond Gouda, en ga zo maar door. Geert Wilders maakt er geen geheim van dat hij bewust koos voor Bram Moscowitz om hem te verdedigen tijdens zijn rechtszaak, omdat hij goed kan profiteren van een publiek figuur tijdens zijn campagne voor de verkiezingen. Het volk wordt hier gelijkgesteld aan de tv-kijkers die de symbolische beelden van conflict en belediging consumeren om de uiteindelijke winnaar over te zien blijven. De prijs is geen luxe villa of geld, maar een Kamer met zetels en de garantie van nieuwe afleveringen in de soap die politiek heet.

Ghalia Elsrakbi is kunstenaar en grafisch vormgever.

Leave a Reply

 

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.