Migratie naar het verleden van anderen
by Pooyan Tamimi Arab | Friday 4 May 2012 9:46 am
De cultuurcriticus Andreas Huyssen schreef eens een mooi essay over de migratie naar het verleden van anderen. Het ging hem specifiek om Duitse Turken en over de vraag of zij na een geografische migratie, van een vertrouwde eigen plek naar een nieuwe, ook een migratie in de tijd hebben meegemaakt. Naar het verleden van Duitsland. Een dergelijke intellectuele preoccupatie kan al snel naïef lijken en ver van de dagelijkse realiteit.
”Is het belangrijk voor migranten in Europa, en vooral migranten intellectuelen, om zich te buigen over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust?”
Immers, zelfs onze Mark Rutte – historicus – heeft onlangs gezegd dat het verleden, hoewel belangrijk uiteraard, weinig aantrekkelijk is voor de nieuwe generatie Europeanen. Misschien verklaart dit waarom Rutte niet wist wat de Hollandsche Schouwburg is. Als we vandaag de dag het bestaan van de EU willen rechtvaardigen, dan het liefst als een ingewikkelde constructie die ons grotere economische welvaart garandeert. Maar laten we deze kijk even laten voor wat het is en teruggaan naar de vraag van Huyssen. Is het belangrijk voor migranten in Europa, en vooral migranten intellectuelen, om zich te buigen over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust?
Ook al lijkt het antwoord intuïtief in de richting van een bevestiging te gaan, toch merk ik in mijn eigen omgeving op dat migranten – het geldt vaak niet minder voor autochtonen – weinig echte interesse hebben in de Holocaust. Landen zoals Iran en Marokko zijn historisch wel betrokken geraakt met de Tweede Wereldoorlog en met de Holocaust, maar Iraniërs en Marokkanen laten meestal geen bijzondere interesse blijken voor het onderwerp. Ze zullen misschien wel denken, laten we ons voorstellen onbewust: “Mijn familie heeft niet geleden in die tijd. Mijn vrienden hebben er niet mee te maken gemaakt. Het is iets dat in Europa is gebeurd en lang geleden ook nog.”
Het mag niet verbazen dat heel veel mensen zich waarschijnlijk zo voelen, als ze überhaupt over de kwestie na zouden denken. Er lijkt een kloof te bestaan die moet worden overwonnen, die niet kan worden onderschat. Het gaat vaak niet om het herinneren van vrienden of familie. Het gaat om het herinneren van anderen, vreemden. Is dat zinvol? Is het zinvol om niet alleen geografisch, maar ook historisch te migreren, naar het verleden van al die vreemden?
We zouden politieke redenen kunnen geven om deze “migratie in de tijd” te willen. Als het gaat om Iraanse migranten, dan lijkt het politieke doel vrij duidelijk: meer begrip voor de geschiedenis van Joden, vooral vanwege het hedendaagse conflict met Israël, zodat een eerlijkere interpretatie van de geuite emoties vandaag mogelijk wordt. Het doel is dan om Iraniërs bewuster te maken voor wat uitspraken van politici kunnen aanrichten. Niet dat ze zich daar al niet van bewust zijn, maar meer historische kennis zou het begrip waar het om gaat kunnen verdiepen.
Zo’n soort argument kan ook worden gegeven voor moslims in het algemeen in Nederland. Begrip voor de huidige, kleine Joodse bevolking in Nederland is belangrijk. Maar de moslims hier zijn een gediscrimineerde minderheid en doorgaans zeer kritisch over het beleid van Israël. Deze zaken bemoeilijken het doel van een migratie naar het verleden van vreemden, ten onrechte. Gediscrimineerd worden is geen goede reden om zich niet te interesseren in het verleden. Het toont slechts de eigen kleinheid aan. Het politiek conflict in Palestina, hoe we daar ook over denken, kan gescheiden worden van de verhalen van de vreemdelingen van wie het lot er toe doet. Een migranten intellectueel in Nederland kan zich niet veroorloven geen verstand te hebben van deze verhalen.
Behalve het politieke argument is er een maatschappelijke reden die gegeven kan worden voor een migratie in de tijd. Als migranten zich identificeren met de geschiedenis van Nederland en Europa, dan is dat goed voor de ontwikkeling van Nederlands en Europees burgerschap. Integratie. Het belang van de intellectuele tijdreis ligt dan niet in de eerste plaats bij de verhalen van toen, maar bij de noodzaak van vandaag om erbij te horen, om zich thuis te kunnen voelen. Herinneren als een middel om een lid te worden van een groep. Het gaat dan om “membership entitlement” en niet per se om “enlightenment relevance”, een onderscheid dat we even lenen van Amartya Sen. Er is een noodzakelijke spanning tussen het belang van verlichting en het belang van zich kunnen identificeren met een gemeenschap. Beide zijn belangrijk, maar de laatste is dat in grotere mate.
””In de eerste plaats is de onmogelijke taak van migratie in de tijd, naar het verleden van vreemden, belangrijk vanwege die particuliere verhalen en niets anders.”
Migranten zouden zich niet bezig moeten houden met de Holocaust zodat ze zich op een begripvollere manier kunnen mengen met politieke kwesties of zodat ze aan zichzelf en de natie kunnen tonen dat ze goede, geïntegreerde, burgers zijn. In de eerste plaats is de onmogelijke taak van migratie in de tijd, naar het verleden van vreemden, belangrijk vanwege die particuliere verhalen en niets anders. Deze taak heeft tegelijkertijd een algemene “enlightenment relevance”. Het verandert het karakter van de migranten intellectueel. Maar waar te beginnen? Ik zal hieronder drie mogelijke en belangrijke bronnen aanraden.
Een strip. Het is natuurlijk niet eenvoudig om zomaar te duiken in de geschiedenis van de Holocaust. Een toegankelijke introductie is de strip MAUS, gemaakt door Art Spiegelman. Het gaat over het leven van Anja en Vladek Spiegelman, Arts ouders, die beide Auschwitz overleven. De Duitsers heeft Spiegelman afgebeeld als katten en de Joden als muizen. Steeds weer herinnert Spiegelman de lezer op een impliciete manier dat het hier gaat om een verschrikkelijke metafoor, die door het racisme is gemaakt en in feite een groot leugen is. Achter de maskers van muizen en katten toont Spiegelman steeds weer mensen, maar zij kunnen zich niet zomaar ontdoen van deze opgelegde metafoor.
De maskers zijn een kunstzinnige manier om de machtsverschillen tussen de mensen te tonen. De strip is zeer gelaagd, zeer indringend en leert over de ervaringen van Arts ouders en over zijn tweede generatie die de oorlog niet mee had gemaakt maar wel de gevolgen moest ondergaan.
Een film. Vergeet Schindler’s List of La vita e bella. De documentaire Shoah van Claude Lanzmann is beter geschikt voor een serieuze studie van de Holocaust. De film duurt maar liefst negen uur lang en bestaat volledig uit interviews met slachtoffers, denkers en enkele daders of betrokkenen. Ik weet nog goed dat ik de film voor het eerst keek, samen met mijn Joodse filosofiedocent. Het maakte een diepe, blijvende indruk op ons beide. Zoals Voltaire zijn vertrouwen in de natuur verloor na de aardbeving van Lissabon, zo begrijpt de kijker beter waarom de filosoof Adorno vertrouwen verloor in de mens. Er zijn gesprekken in deze film die ik nooit meer kan vergeten.
Maar de film heeft ook een meer praktische functie in de lijn van mijn betoog. Lanzmann leert de kijker namelijk ontzettend veel over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Feiten. Details. De documentaire eindigt niet met een kitscherige happy ending zoals in La vita e bella, maar met een trein op weg naar een vernietigingskamp.
Een boek. Ik heb twee zeer toegankelijke bronnen genoemd, een strip en een documentaire. Een boek is geschikt om de inspanning verder te verdiepen. Heel bekend is natuurlijk het boek van Hannah Arendt over het proces van Eichmann. Harry Mulisch heeft een zelfde soort boek geschreven dat makkelijker te lezen is en net zo goed (De zaak 40/61). Maar in de Nederlandse context is vooral het werk van Jacques Presser leerzaam en inspirerend. Presser was een Amsterdamse Jood en een getalenteerd historicus. Zijn bekendste werk heet simpelweg Ondergang met als ondertitel De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945 (twee decennia later gepubliceerd in 1965). Wat dit boek voor mij zo bijzonder maakte is de schrijfstijl. Het lukt Presser om op een zeer objectieve manier de feiten heel precies weer te geven en tegelijkertijd de lezer in het hart te raken, maar ook om de objectieve feiten kritisch te interpreteren. Ter illustratie de eerste alinea van de inleiding:
“Dit boek behelst de geschiedenis van een moord. Een moord, tevens massamoord, op nimmer gekende schaal, met voorbedachten rade en in koelen bloede gepleegd. De moordernaars waren Duitsers, de vermoorden Joden, in Nederland ongeveer honderdduizend, nog geen twee percent overigens van het totaal aantal slachtoffers, door deze Duitsers bij hun Endlösung der Judenfrage gemaakt. De hier te lande woonachtige Joden werden in een proces van ontrechting en isolering van vrijwel alles beroofd, weggevoerd en in wetenschappelijk-systematische, technisch welhaast onberispelijke stijl omgebracht. Stadsbewoners en plattelanders, orthodoxen en vrijzinnigen, gezonden en invaliden, ouden en jongen, gezinnen en enkelingen, Nederlanders en vreemdelingen: mannen, vrouwen en kinderen. Zonder overhaasting, weldoordacht, geregistreerd en gereglementeerd. De moordenaars waren niet zelden bruten en ongeletterden, maar dikwijls ook gestudeerden en intellectuelen met een onuitroeibare voorliefde voor literatuur, beeldende kunsten en muziek; velen hunner waren zorgzame huisvaders, geenszins verstoken van Gemüt, vrijwel allen vierden het Kerstfeest en hervatten daarna hun arbeid: de moord op ontelbare mannen, vrouwen en kinderen, weerloze mensen, medemensen.”
Migranten intellectuelen, negeer Rutte, negeer de cultureel-politieke status quo. Vergeet het eeuwige gezeur over integratie. We kunnen het ons niet veroorloven om zulke bronnen niet te kennen en om de juiste redenen, die er werkelijk toedoen. Een strip, een film en een boek. Ze zijn begrijpelijk voor iedereen. Niet voor “membership entitlement” maar voor “enlightenment relevance”. De migratie naar het verleden, naar het verleden van anderen, van vreemden, en niet alleen van de “eigen” geschiedenis, is een wezenlijk onderdeel van onze ontwikkeling.
Source URL: https://eutopiainstitute.org/2012/05/migratie-naar-het-verleden-van-anderen/